Anksiozni su poremećaji među najčešćim psihijatrijskim poremećajima pa tako i kod djece i mladih. Najznačajniji su: panični poremećaj (s agorafobijom ili bez nje), agorafobija bez postojanja paničnog poremećaja, socijalna fobija, specifične fobije, opći anksiozni poremećaj i opsesivno-kompulzivni poremećaj. Ti su poremećaji u MKB-10 klasificirani kao neurotski poremećaji, a zajedno s poremećajima prilagodbe, reakcijama na teški stres (akutna reakcija na stres, PTSP) te disocijativnim i somatoformnim poremećajima čine zajedničku klasifikacijsku skupinu (F40-F48). U anksiozne su poremećaje svrstani i separacijski anksiozni poremećaj i selektivni mutizam. Glavni ili jedini simptom kod anksioznih poremećaja je anksioznost. U tim je poremećajima riječ o pretjeranom stanju pobuđenosti koje je obilježeno neizvjesnošću i strahom. Strah i anksioznost nisu sinonimi. Smatra se da je ta distinkcija nastala slučajno, greškom prevoditelja. U prvim je prijevodima Freudovih djela s njemačkog na engleski jezik riječ Angst prevedena je kao anxiety (umjesto fear). Kasnije su razliku između ta dva pojma naglasili psihoanalitičari. Anksioznost je stanje u kojem je objekt nepoznat te opasnost dolazi iz same osobe. Opis je nejasan dok je trajanje dugo i obično kronično. U strahu je objekt poznat, opasnost dolazi iz okoline, opis je jasan dok je trajanje kratkotrajno i akutno. Još je jedna razlika između ta dva pojma vrlo bitna; anksioznost je vezana za budućnost dok je strah vezan za događaje u sadašnjosti. Anksioznost se može promatrati kao kontinuum, od normalne svakodnevne anksioznosti do patološke.

Normalna anksioznost je pojavnost u svakodnevnom životu, pojavljuje se pri donošenju odluka, na radnom mjestu, u kontaktu s ljudima i ostalo. Zbog same proširenosti anksioznosti prije više od pola stoljeća W. H. Auden je moderno dobra nazvao „erom anksioznosti“. Svaki dan smo izloženi mnoštvu informacija o neugodnim, opasnim i tragičnim događajima, posebice u današnjem vremenu zahvaljujući tehnologiji i moru informacija kojem imamo sve lakši pristup. Zbog toga, javlja se razmišljanje o tome kako se takve situacije mogu dogoditi i nama. Normalna anksioznost ima funkciju adaptacije, čini nas opreznijima te potiče na izbjegavanje opasnosti. Takva se vrsta anksioznosti amplificira u situaciji kada je prisutan neki podražaj. Radi se o normalnoj ljudskoj reakciji koju je nemoguće eliminirati. Teško je odrediti granicu kada normalna anksioznost prelazi u patološku. M. Mahoney definirao je normalnu anksioznost kao onu koju pojedinac može kontrolirati, a patološku kao onu koja kontrolira pojedinca. Patološka se anksioznost pojavljuje u raznim oblicima i psihijatrijskim poremećajima. Kod anksioznih poremećaja, anksioznost prevladava kliničkom slikom, dok se kod drugih (npr. shizofrenije, depresije) javlja kao sekundarni simptom. Anksioznost postaje patološka u onim slučajevima kada se pojavljuje neovisno o opasnosti, održava se dugo nakon stresnih situacija i prestanka opasnosti te remeti samo funkcioniranje osobe. Razlika između normalne i patološke anksioznosti vidljiva je u tretmanu; kod normalne dovoljno je smiriti osobu, osjećaj tjeskobe povlači se nakon prestanka opasnosti dok je kod patološke potrebna psihijatrijska i psihologijska evaluacija uz individualno formiran plan liječenja.

Najviša je pojavnost anksioznih poremećaja u ranim dvadesetima i na prijelazu tridesetih u četrdesete godine života. Ti su poremećaji generalno češći u žena, osim opsesivno-kompulzivnog kod kojeg ne postoji razlika među spolovima. Učestalost u općoj populaciji kreće se od 5 % do 10 %, dok je cjeloživotna prevalencija 16,6 %. Anksiozni poremećaji se razlikuju po učestalosti tako da je opsesivno-kompulzivni najrjeđi dok su generalizirani anksiozni poremećaj i socijalna fobija najčešći.

Etiološki postoji nekoliko teorija o anksioznim poremećajima. Biološke su teorije o uzroku i nastanku ali niti jedna samostalno ne objašnjava nastanak anksioznosti. Nasljedna se uvjetovanost vidi u češćem pojavljivanju tih poremećaja u obiteljima u kojima se poremećaj već pojavio ali danas se još uvijek ne zna koji je temelj genskog prijenosa anksioznih poremećaja. Hiperfunkcija autonomnog živčanog sustava je pojava koja dovodi do anksioznih fenomena (uz popratne kardiovaskularne, gastrointestinalne i respiratorne simptome). U anksioznih je poremećaja također prisutna preosjetljivost i hiperreaktivnost amigdala koja je povezana s aktivacijom osi hipotalamus-hipofiza-nadbubrežna žlijezda, što izaziva porast razine hormona koji dovode do simptoma anksioznih poremećaja. Noradrenergička uloga u nastanku anksioznosti proizlazi iz stimulacije noradrergičnih područja mozga (ponajprije locus coeruleus), koja izaziva anksiozne simptome. Serotonin se uz depresivnu također veže i uz anksioznu simptomatologiju, te se u većine tih poremećaja bilježi smanjena serotoninergička aktivnost. GABA se u kontekstu anksioznosti spominje kao najznačajniji inhibitorni neurotransmiter u središnjem živčanom sustavu. Benzodiazepinski i nebenzodiazepinski anksiolitici djeluju na GABAergičke receptore podskupine A. U psihoanalitičkim tumačenjima anksioznih poremećaja spominje se S. Freud koji je na početku svog rada postavio tezu o transformaciji libida u strah. Kasnije je naveo kako se anksioznost pojavljuje kao odgovor ega na nesvjesne impulse iz ida te je ista signal za buduću opasnost. Psihijatar i psihoanalitičar J. Bowlby postavio je teoriju o strahu od separacije kao jednu od objašnjenja nastanka anksioznosti. Bihevioralne teorije anksioznosti navode operantno uvjetovanje koje se temelji na činjenici da će se ponašanje koje izaziva pozitivne posljedice ponavljati dok će se ono koje izaziva negativne posljedice prorijediti. Primjer toga može se prikazati u opsesivno-kompulzivnom poremećaju kada bolesnik pribjegava različitim ritualima u svrhu smanjenja anksioznosti (pozitivno potkrepljenje), dok bolesnik s agorafobijom izbjegava izlazak iz stana kako bi bio smireniji (negativno potkrepljenje) što mu pogoršava stanje. Kognitivno objašnjenje straha i anksioznosti vezano je uz ekspoziciju organizma nekoj opasnosti što dovodi do niza kognitivnih, emocionalnih, fizioloških i ponašajnih promjena koje služe očuvanju sigurnosti.

Panični poremećaj bez agorafobije ili epizodična paroksizmalna anksioznost, uključuje napadaje paničnog straha koji nastaju spontano i nisu uvjetovani životno ugrožavajućom situacijom niti prisutnošću drugih psihijatrijskih i/ili somatskih poremećaja. Ovaj se poremećaj često pojavljuje s depresijom, bolestima ovisnosti te drugim anksioznim poremećajima, poremećajima ličnosti i hipohondrijom. Glavni je simptom ponavljajuća anksioznost koja nije ograničena na posebnu situaciju, nepredvidiva je i počinje naglo u obliku napadaja intenzivnog straha koji traje otprilike 10 minuta. Uz to javljaju se simptomi poput suhoće usta, lupanja srca, drhtanja, osjećaja nedostatka zraka, gušenja, boli u prsima, mučnine, vrtoglavice, nesvjestice, depersonalizacije, derealizacije, navale osjećaja topline i hladnoće. Panični poremećaj s agorafobijom obilježen je intenzivnim strahom od otvorenog prostora, javnih mjesta i prisutnosti mnoštva ljudi. Agorafobija bez paničnog poremećaja strah je od mjesta ili situacije iz kojih bi bijeg bio otežan ili nemoguć te njihovo posljedično izbjegavanje. Socijalna fobija ili socijalni anksiozni poremećaj, strah je od ljudi i socijalnih situacija u kojima bolesnik ima doživljaj kao da ga se procjenjuje. Socijalna fobija s izbjegavajućim poremećajem ličnosti čini tzv. spektar socijalne anksioznosti. Podvrsta socijalne fobije je školska fobija koja se pojavljuje u djece koja imaju strah od odlaska ili boravka u školi. Specifična fobija naziva se i izoliranom fobijom te se odnosi na strah od specifičnih situacija i objekata koji djeluju zastrašujuće zbog čega ih osoba izbjegava te dolazi do radne i socijalne disfunkcije. Opći anksiozni poremećaj ili GAP obilježava opću i neodređenu anksioznost, uznemirenost i psihomotorički nemir. Naziva se i slobodno-lebdećom anksioznošću. Mješoviti anksiozno-depresivni poremećaj obilježen je pojavom anksioznosti i depresivnosti pri čemu simptomatologija ni jednog od ta dva zasebna poremećaja ne prevladava zbog čega nisu dijagnosticirani samostalni anksiozni ili depresivni poremećaj. Opsesivno-kompulzivni poremećaj sadržava prisilne misli (opsesije) i radnje (kompulzije) pri čemu bolesnik uglavnom ne shvaća njihovu iracionalnost. Opsesije su prisilne, ponavljajuće i nametajuće misli ali i doživljaji i osjećaji, dok su kompulzije svjesna i ponavljajuća ponašanja i radnje koje bolesnik doživljava nametnutima (npr. provjeravanja, čišćenja i izbjegavanja). (Begić, 2021)

Anksiozna osjetljivost noviji je konstrukt i jedan od rizičnih faktora koji se definira kao strah od javljanja anksioznih simptoma i tjelesnih senzacija povezanih s anksioznošću, koji proizlazi iz vjerovanja da anksioznost i tjelesne senzacije mogu imati negativne tjelesne, psihološke i socijalne posljedice. Neka su novija istraživanja naglasila specifičnu fenomenologiju anksiozne osjetljivosti u djetinjstvu i adolescenciji. Dosadašnji rezultati suvremenih istraživanja, pokazali su kako neovisno o prirodi i količini simptoma koje djeca doživljavaju, njihova interpretacija istih i osjet boli u značajnoj su mjeri povezani s anksioznom osjetljivosti. Ista se pokazala se kao dobar prediktivni faktor takozvanog interoceptivnog straha, odnosno straha od tjelesnih senzacija za vrijeme nekih tjelesnih napora ili zdravstvenih tegoba. Djeca koja doživljavaju visoku razinu anksiozne osjetljivosti osjećaju iste razine boli značajno intenzivnije u usporedbi s djecom koja doživljavaju prosječne ili niske razine. Česte i neobjašnjive vrtoglavice, gubitci svijesti, osjećaj nesigurnosti odnosno simptomi anksiozne osjetljivosti mogu biti dobar faktor u objašnjenju poremećaja somatizacije jer u podjednakoj mjeri karakteriziraju i anksiozne osobe kao i osobe s poremećajem somatizacije. (Mihajela Poljak, 2016)

Terapija pacijenata s blažim simptomima anksioznosti uključuje psihoedukaciju i suportivnu psihoterapiju. Najviše je dokaza o učinkovitosti kognitivno-bihevioralne terapije (KBT) u akutnoj fazi i dugotrajnom liječenju anksioznih poremećaja posebice kod djece. Za teške simptome anksioznosti koji onemogućavaju funkcioniranje te uključivanje u psihoterapiju ili kod djelomičnog odgovora na psihoterapiju indicirana je primjena psihofarmakološke terapije. Prva linija liječenja su antidepresivi, specifično SIPPS pomoću kojih dolazi do smanjenja strepnje, tjeskobe, pa i ljutnje i agresivnosti. Ako posljedično dolazi i do gubitka koncentracije i volje, na raspolaganju su i lijekovi koji djeluju na receptore vezane uz kogniciju i učenje, na noradrenalinske i dopaminske receptore koji su vezani uz motivaciju i nagradu. Osim antidepresiva, u liječenju anksioznih poremećaja koriste se i anksiolitici, iz grupe benzodiazepina. Oni se koriste uglavnom privremeno, za kratkotrajno olakšanje smetnji, kao i za epizode proboja anksioznosti dok terapija antidepresiva ne postigne svoj učinak za što je potrebno nekoliko tjedana. (Šerka, 2024)

Važno je spomenuti kako je prevencija najvažnija za uspješno smanjenje poteškoća. U tome su posebno važne službe pri školama, službe za mentalno zdravlje ali i slušanje ljudi u svojoj okolini koji se bore s anksioznošću, posebice djece. Posebno je važno da je pomoć lako dostupna u što manje stigmatizirajućoj okolini. Također je važno da se u okolnostima žurnih situacija ne treba ustručavati potražiti pomoć u hitnim ambulantama koje su ponekad također prvi korak ako okidač bude određena krizna situacija. Svaka intervencija u razvojnoj dobi ima smisla te nije toliko bitno od koje sredine se krene, već je važno spriječiti produbljivanje smetnji. Ponekad je možda dovoljno samo privremeno potpomoći kako bi daljnji razvoj i sazrijevanje odradili svoje. Današnji pogled na razvoj poremećaja uzima u obzir rezilijenciju ili elastičnost kao najvažniji osobni čimbenik koji se suprotstavlja okolnostima stresa, traumatiziranosti i razvojnih okolnosti.

Bibliography

Begić, D. (2021). Anksiozni poremećaji, poremećaji vezani uz stres, disocijativni poremećaji, somatoformni poremećaji. In D. Begić, Psihopatologija (pp. 401-456). Zagreb: Medicinska naklada.

Mihajela Poljak, D. B. (2016). Anksiozni poremećaji u djece i adolescenata. Retrieved from https://hrcak.srce.hr/file/257690

Šerka, I. P. (2024, august 8). Metode liječenja anksioznih poremećaja adolescenata. Retrieved from https://www.plivazdravlje.hr/aktualno/clanak/37742/Metode-lijecenja-anksioznih-poremecaja-adolescenata.html